Dossier 1 - Eduard Sanders - door G. de Kruijff
Welke verzamelaar kent ze niet? De fotokaarten van Eduard Sanders. Kwalitatief hoogstaande opnamen en afdrukken op ansichtkaart-formaat die in menig verzameling de absolute topstukken zijn. Reden genoeg voor een nader onderzoek naar de persoon en het werk van Eduard Sanders.
Eduard Sanders werd geboren op 27 juli 1886 te Groningen. Zijn vader was Levie Comprecht Sanders (Groningen 1852 – Groningen † 1929) die koopman en waarschijnlijk ook fotograaf was, zijn moeder was Mietje Weinberg (Groningen 1852 – Groningen † 1901). Eduard Sanders trouwde op 16 juni 1912 te Utrecht met Leentje Bollegraf (Winschoten 1887 – Utrecht † 1937). Hij was Nederlands- Israëlitisch.
Zijn werkzame periode als fotograaf was van ca. 1905-1922. Na de dood van zijn vrouw was hij eigenaar van de uitgeverij ‘Rembrandt Engros’ (prentbriefkaarten en stadsgezichten van geheel Nederland). Eduard Sanders woonde in de Warmoesstraat te Groningen. In januari 1913 vertrok hij naar Utrecht, maar stond tot 1922 met zijn broer Comprecht in de adresboeken vermeld op Warmoesstraat 13. (óf ze zijn teruggekomen, óf iemand anders, bijvoorbeeld hun vader, zette het atelier onder hun naam voort).
Omtrent de werkwijze van Eduard Sanders als fotograaf kunnen we duidelijk zijn: deze was vrij uniek. Hij richtte zich met name op de middenstanders maar er zijn ook prentbriefkaarten van particulieren bekend. De bakker, wagenmaker, smid, postbode, slager, telegraafkantoorhouder, enz. vroeg hij simpelweg te poseren voor het pand waarin dat betreffende ambacht door de betreffende personen werd uitgevoerd.
Waardenburg Steenweg. Een typische Eduard Sanders-opname.
Waarschijnlijk werkte Sanders dan ook op bestelling en drukte hij slechts een beperkte oplage af: alleen voor de gefotografeerde persoon(en). De prentbriefkaarten van Sanders zullen waarschijnlijk nooit in grote aantallen in de winkel hebben gelegen, maar rechtstreeks zijn geleverd aan de opdrachtgever. Daarmee is onmiddelijk ook bepaald dat alle opnamen van Eduard Sanders zeldzaam zijn en te rangschikken onder de ‘toppers’.
Het werkgebied van Eduard Sanders besloeg heel Nederland, hetgeen niet wil zeggen dat ieder dorp en gehucht door hem werd bezocht. Ikzelf ken ‘Betuwse’ Sanders- kaarten uit Beesd, Tricht en Deil en wellicht dat er onder u verzamelaars zijn die dit lijstje kunnen aanvullen. In januari 2000 verscheen de publicatie Photografiën en dynastiëen door o.a. Henk Wierts. Het boek geeft een overzicht van alle actieve Groningse fotografen in de periode tot ±l1950. Het boek wordt uitgegeven door uitgeverij Egbert Forsten.
* Met vriendelijke medewerking van mw. M.E. de Jonge, hfd. verzamelingen Gemeentearchief Groningen.
Bovenstaand artikel is reeds eerder gepubliceerd in ‘Briefkaart’, nr. 6 - September 1996
Onderstaande passage is genomen uit het artikel ‘IJzige Sanderskaart van Moordrecht-Gouderak’ door Adri den Boer op de website www.groenehartarchieven.nl en handelt over het dramatische lot dat de Joodse familie Sanders onderging tijdens de Tweede Wereldoorlog.
...Van Eduard Sanders zijn prachtige ansicht- en fotokaarten bekend, verspreid genomen over geheel Nederland en ook de hele Kanaalregio. Hij fotografeerde dorpsgezichten, meestal huizen met daarvoor de bewoners, neringhouders en kleine middenstanders. (Deze wat dat betreft ijzig kale kaart is in dat opzicht uniek.) Zijn kaarten worden inmiddels door verzamelaars gewaardeerd en bevinden zich ook in openbare collecties als die van het streekarchief. Eduard Sanders en zijn broer Comprecht Sanders waren telgen uit een omvangrijke joodse fotografenfamilie uit Groningen. Hun vader Levie Comprecht Sanders was waarschijnlijk ook al fotograaf. Eduard Sanders was in Groningen als fotograaf werkzaam van 1905 tot 1922. Hij had daar een winkel aan de Warmoesstraat 13.
Op de adreszijde van de fotokaarten vermeldt Sanders naam en adres.
In 1913 vestigde hij zich al in Utrecht, centraal gelegen om overal foto's te kunnen gaan maken. Wellicht heeft zijn broer de zaak in Groningen voortgezet. E.S.U. betekent in elk geval Eduard Sanders Utrecht. Na de dood van zijn vrouw, Leentje Bollegraaf, in 1937 was hij eigenaar van de uitgeverij "Rembrandt Engros", gespecialiseerd in prentbriefkaarten en stadsgezichten van geheel Nederland. In de oorlog woonde de familie op Westerstraat 31 in Utrecht en men adverteerde op 31 oktober 1941 nog in 'Het Joodsche Weekblad' met 'Te Utrecht wordt in gezin van 4 personen (ritueel huish.) meisje gevraagd.' Als alle Joden moesten ze in het voorjaar van 1942 de Davidsster gaan dragen en verloren ze in juli 1942 hun telefoonaansluiting na het niet kunnen tekenen van een Ariërverklaring voor de PTT. In juni 1942 had Generalkommissar Schmidt in Zeist op een gemeenschappelijke vergadering van de NSB en de NSDAP herhaald wat Hitler in 1939 zei: 'Het Jodendom wordt hier en in geheel Europa vernietigd' en dat haalde de pers weer. Letterlijk nemen daarvan was ongelooflijk. In augustus 1942 werden de eerste groep Utrechtse Joden gedeporteerd. De familie Sanders behoorde daarbij. Eduard zelf (1886) kwam om in Warschau op 24 augustus 1942. De dochters Alida (1919) en Evaline (1925) werden op dezelfde dag van 30 september 1942 in Auschwitz vermoord. De inwonende verwante Evelina Grietje Sanders-Kats (1895), chef-telefoniste, was dat al op 24 augustus 1942. Broer Comprecht kwam om in het vernietigingskamp Sobibor.
Volgens de website www.joodsmonument.nl is bekend dat daarvóór waardevolle voorwerpen van dit gezin Sanders werden ingeleverd bij de nazi-roofbank Lipmann-Rosenthal te Amsterdam. Jodenvervolging inclusief de trein naar Westerbork werden daardoor en daaruit betaald: het kostte de Nederlanders en Duitsers niets...
Klik hier voor de bijzonder website over Eduard Sanders. Help ook mee de vele zoekplaatjes op te lossen.
Berry Meester en Jan Spoolder doken in de archieven en verzamelden informatie over een van de meest markante ansichtkaart - fotografen van Nederland, Eduard Sanders.
Ze verwerkten die informatie tot een interessante website, die we graag onder uw aandacht brengen:
Eduard Sanders
